(Mắc) Dịch

Có người hỏi sao bố cún không đưa vụ “Những ngọn nến cháy tàn” (mà bố cún tương đối “liên đới”) lên blog. Câu trả lời đơn giản: những trò bẩn thỉu và tệ hại này, có lẽ chả cần phải đưa lên, làm “vấy” bầu không khí vốn trong lành và “lành mạnh” (bạn myselfvn hiểu chữ “lành mạnh” này đấy ;)) ở đây.

Tuy nhiên, dầu sao thì vụ này cũng đưa ra nhiều “gợi mở”, "tham chiếu", ví dụ vấn đề dịch tác phẩm văn học Tây ra ta thế nào là hay, mà bạn Linh có làm một entry, nhân bài viết của Song Anh trên báo “Tuổi Trẻ”. Nên bố cún cũng nói leo chút.

Xuất phát từ một câu trong bài viết, nhận xét về bản dịch của Giáp Văn Chung: "Tuy vẫn còn có đôi hạt sạn, bản dịch này, theo thiển ý của tôi, là một bản dịch rất tài, có hồn, câu chữ nhuần nhị, không bị "Tây" và cứng như nhiều dịch giả mắc phải khi chuyển ngữ một tác phẩm phương Tây", bạn Linh nhân đó “lan man về việc dịch thuật”: “Bài báo cho thấy tác giả ngầm cho rằng một bản dịch hay là một bản dịch không bị "Tây" và nhuần nhuyễn theo tiếng Việt hơn. Đây có lẽ cũng là quan điểm phổ biến đối với việc dịch ở Việt Nam. Tuy vậy, đây không hẳn là một quan điểm phổ biến lắm trên thế giới. Theo một số người, thì việc dịch một bản dịch từ tiếng "Tây" mà khi đọc nó không có cảm giác đọc là "Tây" chưa chắc đã là điều tốt.”

Bạn Linh nhận xét thế đúng mà cũng không hẳn là đúng. Song Anh khi viết và “khen” bản dịch cua Giáp Văn Chung, bố cún hiểu là tác giả bài viết “khen” “câu chữ nhuần nhị, không bị "Tây" và cứng”, chứ không phải là “khen” đọc bản dịch đó ta “không có cảm giác đọc là "Tây" như Linh nghĩ (hoặc liên tưởng về sau). Kỳ thực, bản dịch Giáp Văn Chung rất “Tây”, đọc thấy tác phẩm của… Tây ngay, nghĩa là nếu thay những tên nhân vật chính như Henrik, Konrád… thành Hùng, Tuấn, thay các địa danh Budapest, Vienna… thành Mù Căng Chải, Ba Vì… thì vẫn không ai hình dung được câu chuyện diễn ra ở Việt Nam cả ;)

Tất nhiên, quan niệm về dịch mỗi nơi một phách. Đã đành dịch trước hết phải chính xác (không được dịch sai, bậy), nhưng phong cách dịch phụ thuộc vào dịch giả, mỗi người một khác. Và phụ thuộc vào quan niệm “dịch cho ai” của dịch giả nữa. Có thể song song tồn tại những bản dịch đều chính xác cả, nhưng người xác định dịch cho đại chúng sẽ cho ra một dịch phẩm khác với người xác định dịch kiểu "hàn lâm" cho độc giả elite (với mục đích nghiên cứu - đừng nghĩ là hễ cứ elite Việt Nam thì “nghiễm nhiên” đủ trình độ đọc và đánh giá nguyên tác, mà không thông qua các bản dịch nhé ;)).

Chuyện “nuột nà” hay không “nuột nà” khi dịch thì đã là đề tài thảo luận ở Việt Nam từ khoảng thập niên 60. Bố cún còn giữ những bộ “Tạp chí Văn học” từ thời đó, bị mối xông không biết bao lần rồi, về chuyện, ví dụ, dịch “Xi măng” của Liên Xô thì phải giữ được bầu không khí sục sôi của thợ thuyền, công nhân, còn dịch cái gì đó thì phải “trang nhã”, “chải truốt”. Đại loại là, bản gốc thế nào, ta cũng nên… gần gần như thế. Ấy là chuyện đã cũ mèm.

Trả lời câu hỏi “thế nào là một bản dịch hay?”, bạn Linh đưa ra một nhận định rất mang tính… tiên đề: “Một bản dịch hay có lẽ là một bản dịch đúng với nguyên tác, không làm cho tác phẩm hay hơn hay dở đi, không làm cho tác phẩm có những vẻ đẹp mà nó không có trong nguyên tác hay mất những vẻ đẹp mà nó từng có trong nguyên tác”. Vấn đề ở đây chỉ là có tồn tại những bản dịch như thế không?

Đọc vớ vẩn một cuốn sách thì dễ, hiểu được nội dung mà nó truyền tải đã là việc khó rồi, dịch nó ra cho “hạp lỗ nhĩ” (tức là không quá ngây ngô) càng khó nữa. Chưa nói đến bản dịch hay đâu nhé.

Chuyện rất thường gặp ở Việt Nam là dịch giả… dịch sai, thấy đoạn nào khó thì lược dịch, phỏng dịch, hoặc bỏ đi. Chuyện dịch giả không hiểu lắm về tác phẩm có lẽ vẫn khá… cơm bữa, vì muốn hiểu một tác phẩm, không chỉ cần hiểu cái text của nó ở đây, mà bét ra cũng phải có một phông văn hóa nhất định để hiểu về lịch sử, chính trị, xã hội… của cái thời mà nhà văn viết tác phẩm ấy. Điều đó thì không phải ai cũng có điều kiện tìm hiểu kỹ càng…

Ngay dịch giả lắm khi cũng lơ mơ vậy, độc giả thì không nhiều người có khả năng tiếp cận với nguyên bản và đủ trình độ (ít nhất ở mức dịch giả) để đánh giá xem bản dịch có giữ nguyên được cái hay, dở của bản gốc hay không. Cho nên tiêu chí “câu chữ nhuần nhị, không bị "Tây" ở đây có lẽ phải hiểu như là, dịch giả nên có khả năng diễn đạt những câu từ, khái niệm của Tây một cách uyển chuyển trong tiếng Việt. Chứ dịch ngô nghê, ngọng nghịu, bê nguyên những cấu trúc câu, cách dùng từ của Tây vào tiếng Việt, rồi bảo “tôi trung thành với nguyên tác, Tây nó thế”, thì cũng kẹt cho độc giả Việt Nam lắm (bố ai biết… Tây nó có thể thực không, hay là do ông dịch giả… dốt tiếng Việt?) ;)

Tóm lại, từ ngàn đời nay, dịch vẫn là chuyện “mắc dịch”, “dịch tả” (tiêu chảy cấp tính)… lắm chuyện! Nhưng vẫn phải dịch! ;)

(*) Ảnh minh họa trong bộ phim chuyển thể từ tác phẩm, dựng năm 2007, toàn do các nghệ sĩ ND, ƯT thủ vai. Phim đã được tặng cho tất cả các trường trung học ở Hungary để trẻ em ngâm cứu ;)